uur, in ’t ~

uur, in ’t ~

(uitdr.)

kilometer per uur, snelheid

tegen … kilometer in het uur, in ’t uur
uitspraak: in duur

zie ook wegcode

338

Gelijk “in ’d oog houden”

Ja. En ge moet eens kijken, er zit een teek in d’ oor van den hond.

Ah, die kende ik nog ni.

D’oor en d’oog lijken me normaal want oog en oor waren vrouwelijk. Dat geslacht is nog niet zo lang geleden verhollandst (ik zeg nu nog de oor en de oog). Uur was trouwens ook vrouwelijk, maar dat is persies verder weg.

Dat is toch wel ongelooflijk eigenlijk. Ik wist van dat vrouwelijk zijn niks af en dacht dat het eerder te maken had met die ‘t + klinkers die om een of ander reden als een d uitgesproken werd. Maar ge hebt gelijk, want ’het oord’ zou ik nooit uitspreken als d’ oord, wel als ’t oord. Fascinerend hoe die dingen met de moedermelk meegegeven zijn.

Waren die echt vrouwelijk? Dus gij zou ook zeggen: die oor, en die oog? ipv dad oor, dad oog…

Interessant inderdaad – want het ‘oorspronkelijk’ (historisch) geslacht is in ieder geval onzijdig, zoals in de verwante Scandinavische en Duitse talen. Dan zou het onzijdig > vrouwelijk > onzijdig zijn geworden…

Van uur is het logischer, aangezien une heure en het Latijns hora, beide vrouwelijk zijn.

Eens kijken wat de autoriteit (WNT) erover zegt:

UURI

Woordsoort: znw.(o.,v.)
Modern lemma: uur
— URE —, znw. onz. en vr., mv. uren. Mnl. ure. Vroege ontleening uit lat. h?ra; in de bet. 8) wsch. onder invloed van mnd. ur(e). Vgl. hd. uhr, eng. hour. Tot in de 2de helft van de 19de e. is de vorm ure geattesteerd in alle bet., behalve in de bet. 7). Daarna is ure slechts bewaard in een aantal vaste verb. als te® goeder ure, te® zelver ure e.d.

Dus vermeldt gewoon onzijdig en vrouwelijk, zonder geografische aanduidingen.

OOG

Woordsoort: znw.(o.,v.)
Modern lemma: oog
— voorheen, en thans nog in de Zuidnederlandsche spreektaal, OOGE, —, znw. onz., voorheen ook vr. (zie beneden),

…
Gesl. Oog is vanouds onzijdig; de uitgang -e van den oorspronkelijken vorm ooge, welke thans in de zuidelijke Nederlanden nog uitsluitend, en in Zeeuwsch Vlaanderen nog vaak gesproken, en niet zelden geschreven wordt, is echter oorzaak geweest, dat het woord gaandeweg als een vrouwelijk znw. beschouwd werd. Wellicht heeft daar ook toe bijgedragen de verzachting tot d van het lidwoord; een verschijnsel dat, zeer gewoon in de spelling, ook in de levende taal niet onbekend kan zijn geweest. Alleen in ’t Hageland is oog in twee gevallen onzijdig: men zegt daar namelijk iemand goed in ’t oog houden, en iets op ’t oog zien (zie rutten ¹⁸⁹⁰ op Onzijdig en Oog). Anders is ook dáár het woord altijd vrouwelijk. In het Mnl. schijnt oog meestal onzijdig gebruikt te zijn; met zekerheid is daaromtrent echter niets te beslissen, daar het woord zeer vaak voorkomt in het mv., waaraan het geslacht niet is te onderkennen. Voorbeelden van een vrouwelijk gebruik zijn: Rinclus vs. 1091, 1296; Limb. 8, 64; Lutgardis 3, 899 (Dietsche War. 4, 299); ruusbroec 3, 71, regels 16, 19 en 20. Merkwaardigerwijze is oog steeds vrouwelijk in den Statenbijbel, althans nog in de uitgaven, in de 17de eeuw verschenen. Blijkens de Resolutien van de beyde Collegien der Oversetters … aangaende De Duitsche Tale, mocht voor de znw. oog en oor het vrouwelijk of onzijdig geslacht onverschillig gebruikt worden (zie bij hinlopen, Historie van de Nederlandsche Overzettinge des Bijbels, blz. 103). Van deze vrijheid schijnt geen gebruik gemaakt te zijn: zoover zulks in de Concordantie van trommius kan worden nagegaan, is oog steeds vrouwelijk. Wellicht is deze eigenaardigheid hierdoor te verklaren, dat verscheidene der vertalers en ”overzieners”, t.w. guillielmus baudartius, antonius walæus, petrus plancius en franciscus gommarus, Zuidnederlanders, en wel Vlamingen waren, terwijl nog een ander, jodocus larenus, uit Zeeland geboortig was (zie hinlopen, t. a. p., blz. 73 vlgg.) Eerst in de laatste dertig jaren is het onzijdig geslacht voor oog, ten gevolge van de steeds aangroeiende betrekkingen met het Noorden, bij Zuidnederlandsche schrijvers meer en meer in gebruik gekomen.

Dus inderdaad vrouwelijk Zuid-Nederlands; Grappig dat voor het Hageland juist de uitdrukking “in ’t oog” als enige met ‘het’ wordt opgegeven, daar dit nu (voor mij toch) de enige is waar nog “de” wordt gebruikt ;)

OORII

Woordsoort: znw.(o.,v.)
Modern lemma: oor
— voorheen ook, zooals thans nog in de Zuidnederlandsche volkstaal, OORE —, znw. onz., voorheen ook vr. (zie beneden)

Gesl. Alles wat bij OOG met betrekking tot het geslacht is opgemerkt, geldt ook van oor (zie Dl. X, kol. 2251). Daar kan nog bijgevoegd worden, dat zoowel oog als oor in het Leven van Jezus steeds vrouwlijk zijn (zie kern, Limb. Serm. blz. 169).

Zo’n vijs met een ronde, oogvormige opening om iets aan op te hangen wordt ook oog genoemd, en die is vrouwelijk:
Ik zal die oog eens in die plank draaien.

Een oor van een pot (de pot van Olen bv.) is ook vr voor mij: d’ oor van de tas is afgebroken.

Misschien twee voorbeelden die nog verwijzen naar de oorspronkelijke geslachten.

Inderdaad zou ik de oor van een tas om uit te drinken ook wel de oor noemen.

Ge moet eens goed naar die gast zijne kop kijken. Misziet ge niks? Nee? Awel die één oor is veel groter dan d’ ander en die één oog kijkt scheel en d’ ander niet.

Ik zou hier nooit ’dat ’ gebruiken. maar langs de andere kant zou ik ook altijd zeggen:

’t Linkeroor is potdoof en ’t rechteroog is stekeblind.

Dan mogen de ogen en de oren van Jezus vrouwelijk zijn, di evan de engelen hebben precies geen geslacht…