toendertijd

toendertijd

(bw.)

toen, toen der tijd, toen des tijds
SN: toentertijd

zie commentaren

369

toentertijd

Toentertijd is het juiste bijwoord. Tijd is somtijds mannelijk, somtijds vrouwelijk. Het voorzetsel ‘te’ gebruikt een datief, vandaar te + vrouwelijk der = samengetrokken ‘ter’; ‘destijds’ als genitief suggereert anderzijds dat het mannelijk zou zijn.
De verbastering ‘toendertijd’ lijkt mij desniettegenstaande ook in Nederland voor te komen.

Staat niet in VD2013 online, maar inderdaad Rodomon, in NL bijna 300.000 googlementen terwijl in VL bijna 100.000.

Toendertijd / toentertijd
Is het toendertijd of toentertijd?
De correcte vorm van dit woord is toentertijd.

Toelichting:
Het bijwoord toentertijd (‘in die tijd’, ‘toen’) is een samensmelting van de als bijwoordelijke bepaling gebruikte woordgroep toen ter tijd, waarin ter weer een samensmelting is van te der (der is de verbogen vorm van het lidwoord de): toen te der tijd = ‘toen in die tijd’. De t in toentertijd is dus oorspronkelijk de t van het voorzetsel te.
De vorm toendertijd, die ook in geschreven vorm al sinds de zeventiende eeuw voorkomt, kan wellicht worden verklaard als contaminatie van toentertijd en indertijd (‘ooit eens’, ‘op een onbepaalde tijd in het verleden’). Dit laatste woord met ongeveer dezelfde betekenis is een samensmelting van de voorzetselgroep in der tijd, waarin der de verbogen vorm is van het lidwoord de.

De beslissing welk van de twee uitspraken ‘correct’ is is dus in feite geheel arbitrair geweest: geen van beide vormen weerspiegelt nog hoe dat ‘toen te der tijd’ toendertijd werd uitgesproken, want daarin komen zowel een t als een d voor.

Volgens de huidige zoekresultaten komt het aanzienlijk meer voor in NL (ongeveer 9x het aantal resultaten van BE), en idem voor ‘toentertijd’ (2x het aantal zoekresultaten in BE vergeleken met ‘toendertijd’, maar 18x zoveel resultaten in NL, dus finaal geen verschil), dus stel ik het in op SN. In feite zegt het feit dat ‘toentertijd’ algemeen beschouwd slechts dubbel zoveel voorkomt als ‘toendertijd’, dat ‘toendertijd’ eigenlijk al altijd de ‘correcte(re)’ vorm is geweest: ondanks de jarenlange taaladviezen schrijft een derde (!) van alle taalgebruikers de ‘verkeerde’ vorm – dat aandeel moet dus nog significant groter zijn in de spreektaal, waarin zelfcensuur minder snel optreedt.

(‘Toentertijd’ krijg ik, ter volledigheid, niet over mijn lippen. Fonetisch heeft het te veel weg van een Hottentottententententoonstelling.)